Verzetsstrijders met koloniale achtergrond •24 juni 2023
“Ik ga zonder eenige vijand hier op aarde achter te laten”. Het verzet van Molukse KNIL-kapitein en OD’er Eddy Latuperisa
Tijdens de bezetting van Nederland zijn veel gedemobiliseerde militairen actief in het verzet. Binnen deze groep bevinden zich ook militairen afkomstig uit de koloniën die bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog soms per toeval in Nederland zijn. Zo ook Eduard Alexander (Eddy) Latuperisa. Hij is een militair in het Koninklijk Nederlandsch-Indische Leger (KNIL), maar raakt al snel betrokken bij het verzet.
Isaak van Dijke
Tegen de overheersing
Op 22 februari 2023 was het 125 jaar geleden dat Anton de Kom werd geboren in Paramaribo, Suriname. De antikoloniale activist en schrijver van Wij slaven van Suriname was tijdens de Tweede Wereldoorlog actief in het verzet. Vlak voor de bevrijding kwam hij aan zijn einde in Kamp Neuengamme. De Kom is wellicht de bekendste, maar zeker niet de enige verzetsstrijder met een koloniale achtergrond. Cijfers over verzet zijn vanwege het geheime karakter moeilijk te verzamelen, maar wel staat vast dat mensen uit de koloniën zeer actief waren in het Nederlandse verzet. Zij kwamen uit Nederlands-Indië/Indonesië, het Caribisch gebied en Suriname en streden tegen de Duitse overheersing van hun koloniale overheerser. Ter gelegenheid van 125 jaar Anton de Kom besteedt Netwerk Oorlogsbronnen dit jaar aandacht aan verzetsstrijders met een koloniale achtergrond. Wie waren zij en wat waren hun beweegredenen?
Gemobiliseerd
Hoewel Eddy Latuperisa een Molukse achtergrond heeft, is zijn familie juridisch ‘gelijkgesteld’ aan de koloniale Europeaanse elite. Hierdoor kan hij carrière maken in het KNIL. Latuperisa studeert in 1924-1925 aan de Koninklijke Militaire Academie (KMA) en wordt bevorderd tot Kapitein der Infanterie van het KNIL. In juli 1939 wordt hij samen met zijn gezin gedetacheerd naar Nederland voor verdere studie aan de Hogere Krijgsschool. Als op 28 augustus 1939 de algehele mobilisatie van het Nederlandse leger wordt afgekondigd, wordt Latuperisa ingezet als stafofficier. Kort na de capitulatie van Nederland eisen de bezetters op 14 juli 1940 van de beroepsofficieren dat zij een erewoordverklaring afleggen. Hierin verklaren zij dat zij op geen enkele wijze in verzet zullen komen tegen de Duitse bezetter. Hoewel Latuperisa net zoals de meeste andere beroepsofficieren de verklaring ondertekent, raakt hij al snel betrokken bij het verzet.
Mens
Eduard Alexander Latuperisa
Eduard Alexander (Eddy) Latuperisa (Koedoes (Nederlands-Indië), 9 april 1902 - Leusderheide, 29 juli 1943) was KNIL’er en verzetsdeelnemer. Latuperisa was Kapitein der Infanterie bij het KNIL en werd na de Algehele Mobilisatie ingezet als stafofficier. Hoewel Latuperisa de erewoordverklaring had ondertekend, trad hij toch toe tot het verzet bij de Ordedienst (OD). Op 13 maart 1942 wordt Latuperisa opgepakt en zit vervolgens in het Oranjehotel, Kamp Amersfoort, Kamp Vught, Kamp Haaren en de Kriegswehrmachtsgefängnis in Utrecht gevangen. Bij het Tweede OD-proces wordt Latuperisa ter dood veroordeeld en op 29 juli 1943 op de Leusderheide geëxecuteerd. Bron: WO2 Biografieën Netwerk Oorlogsbronnen.
Meer over Eduard Alexander Latuperisa
Portretfoto van Eddy Latuperisa op jonge leeftijd. Waarschijnlijk is de foto genomen tijdens zijn opleiding bij het KNIL. (aangeleverd door Herman Keppy).
Groepsfoto van Latuperisa en andere gemobiliseerde stafofficieren van Divisie 2. Latuperisa is de tweede van rechts op de een na laatste rij. (uit: Keppy, Zijn jullie kerels of lafaards?, 74)
Organisatie
KNIL
Het KNIL (Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger) was het Nederlandse leger in Nederlands-Indië van 1830 tot 1950, en bestond geheel uit beroepsmilitairen. Het KNIL ressorteerde onder het ministerie van Koloniën. Zij vechten tegen de Japanners tijdens de inval in 1942 en tegen de Indonesische nationalisten tussen 1946 en 1949.
Meer over KNILDe Ordedienst
Via verzetsdeelnemer Anton Abbenbroek komt Latuperisa in contact met de jonkheer Johan Schimmelpenninck die in Den Haag een verzetsgroep heeft opgericht bestaande uit gedemobiliseerde militairen. Deze verzetsgroep ging later op in de Ordedienst (OD). De OD verzamelt militaire inlichtingen voor de geallieerden, voert sabotageacties uit en legt wapenvoorraden aan. Daarnaast bereidt de OD zich voor op het bewaken van de orde zodra Nederland zou zijn bevrijd. Tijdens bridgeavonden die hij thuis organiseert voor cadetten en adelborsten (aspirant-mariniers) uit de officiersopleiding, rekruteert Latuperisa leden voor de OD. Ook ontvangt hij 400 gulden van Schimmelpenninck voor het aanschaffen en verstoppen van wapens. In het najaar van 1941 is Latuperisa betrokken bij het plannen van een gewapende overval op het Oranjehotel om gevangen genomen OD’ers zoals Jan Nout te bevrijden. Het plan gaat uiteindelijk niet door. Latuperisa is ook betrokken bij de mislukte Engelandvaart van Wiardi Beckman en Frans Goedhart die in de nacht van 17 op 18 januari 1942 op het strand van Scheveningen worden gearresteerd.
Organisatie
Ordedienst
De Ordedienst (OD) ontstond in zomer van 1940. Het was de illegale organisatie die tijdens de Duitse bezetting werd opgezet om na de bevrijding te kunnen optreden en de orde te bewaren.
Meer over OrdedienstOnderduik en arrestatie
Latuperisa besluit om zijn gezin dat op de Frederik Hendriklaan te Den Haag woont achter te laten en onder te duiken op de Groot Hertoginnelaan 210. En met goede reden. In het voorjaar van 1942 worden tientallen OD’ers opgepakt en vervolgd gedurende het zogeheten Eerste OD-proces. Hoogstwaarschijnlijk werd de naam van Latuperisa hier genoemd. De onderduikplek van Latuperisa wordt verraden en op 13 maart 1942 wordt hij gearresteerd door de voor de Sicherheitsdienst (SD) werkende Haagse politieagenten Leo Poos en Marten Slagter. Latuperisa wordt naar het Oranjehotel gebracht waar hij opgesloten zit in cel 548 van de D-gang waar ook de beruchte dodencellen zich bevinden. Hier wordt Latuperisa verhoord door de beruchte Sachbearbeiter van de Sicherheitspolizei (Sipo) Walter Bartels. Op 6 november 1942 wordt Latuperisa getransporteerd naar Kamp Amersfoort, hier krijgt hij gevangene nummer 1971. Op 2 maart 1943 volgt een transport naar Kamp Vught en op 11 maart 1943 wordt Latuperisa samen met 89 andere verdachten naar Kamp Haaren getransporteerd om daar voor de Duitse krijgsraad te verschijnen.
Gebeurtenis
Eerste OD-proces
Eerste OD-proces (ook wel het Proces der 72) werd gevoerd door de Duitse Sicherheitsdienst (SD), waarbij 72 van de 86 gevangenen ter dood veroordeeld werden. Het ging om leden van drie verzetsorganisaties: de Ordedienst, de Delftse Mekel-groep, de Schoemaker-groep en dertien beroepsofficieren die buiten georganiseerd verband verzet hadden gepleegd. Allen wachtte een zware straf. Het proces begon eind maart 1942 in Amersfoort en Maastricht en eindigde in april. 65 OD-ers en tien leden van de groep rond Herman Bolt werden ter dood veroordeeld. In Utrecht werden 63 vonnissen bekrachtigd, de overige 9 vonnissen werden omgezet in levenslange tuchthuisstraf. Daarna gingen de 63 veroordeelden op transport naar concentratiekamp Sachsenhausen, waar ze in mei 1942 met andere gevangenen werden geëxecuteerd.
Meer over Eerste OD-proces
Kamp Vught document van Eddy LatuperisaOorlogsbronnen | Arolsen Archives
Kamp Amersfoort document van Eddy LatuperisaOorlogsbronnen | Arolsen Archives
Kamp
Kamp Haaren
Kamp Haaren (Duits: Polizeigefängnis und Untersuchungs Gefängnis Haaren) was van 1941 tot 5 september 1944 (Dolle Dinsdag) een gijzelaarskamp en huis van bewaring van de SD, gevestigd in het grootseminarie in de gemeente Haaren, Noord-Brabant. In Kamp Haaren zaten zowel gijzelaars als onderduikers, ontsnapte gevangenen, piloten, parachutisten en verzetsmensen, waaronder tientallen tijdens het Englandspiel opgepakte Nederlandse agenten.
Meer over Kamp HaarenHet Tweede OD-proces
Op 15 maart 1943 begint in Kamp Haaren het Tweede OD-proces. Onder strenge bewaking van de Ordnungspolizei worden de 28 hoofdverdachten voorgeleid, waaronder Latuperisa en Schimmelpenninck. Latuperisa en de andere beroepsofficieren worden “Sabotage, Feindbegünstigung [hulp aan de vijand], politische Betätigung [politieke activiteit] und Wortbruch [breuk van de erewoordverklaring]” ten laste gelegd. Het als beroepsofficier breken van de erewoordverklaring was al voldoende voor een doodsvonnis. Daarnaast willen de Duitsers door middel van zware straffen een afschrikwekkend voorbeeld stellen. Latuperisa verklaart in het schijnproces dat hij zich slechts had beziggehouden met het organiseren van jongerenactiviteiten. De krijgsraad gaat hier echter niet in mee.
Gebeurtenis
Tweede OD-proces
Het Tweede OD-proces vond plaats in het seminarie in Haaren en eindigde op 27 April 1943 met het doodvonnis van 21 OD’ers, van wie er 16 op 29 juli 1943 op de Leusderheide werden geëxecuteerd. Drie weken later, op 7 augustus volgde nog een executie. De 17 OD’ers maakten allen deel uit van de groep rond Johan Schimmelpenninck. De 4 overige ter dood veroordeelden kregen 'gratie' maar werden doorgestuurd naar concentratiekampen, waar sommigen alsnog om het leven kwamen.
Meer over Tweede OD-proces
Afscheid
Op 27 april 1943 wordt Latuperisa samen met 20 anderen ter dood veroordeeld. De groep wordt in afwachting van de executie overgebracht naar de Kriegswehrmachtgefängnis aan de Gansstraat in Utrecht. Hier krijgen zij de gelegenheid om afscheidsbrieven te schrijven. Op 29 juli 1943 schrijft Latuperisa een lange afscheidsbrief aan zijn familie en vrienden waarin hij benadrukt dat hij niemand een kwaad hart toedraagt: “ik ga zonder eenige vijand hier op aarde achter te laten”. Tot het einde blijft Latuperia positief: “Houdt moed en durf te leven. Heel lang omhelsd en duizenden kusjes van jullie trouwen paps”. Hij sluit af met “Lang leven het Vaderland en het Vorstenhuis! Lang leven het Kon. Ned. Leger!!”.
Organisatie
Kriegswehrmachtsgefängnis
De Kriegswehrmachtsgefängnis was gevestigd in het Huis van Bewaring in de Gansstraat in Utrecht. Ieder die zich voor een militaire rechtbank moest verantwoorden en/of door een krijgsraad tot gevangenisstraf werd veroordeeld werd hier ondergebracht. Dit ging zowel om Duitse militairen als Nederlandse verzetsmensen. De Kriegswehrmachtgefängnis was de enige Duitse gevangenis die onder de Wehrmacht ressorteerde. Niet alleen was de bewaking in handen van Duitse militairen maar in de zomer van 1944 vond er tevens een aantal zittingen van de krijgsraad plaats.
Meer over Kriegswehrmachtsgefängnis
Nieuwsbericht van het doodvonnis in De Graafschap-Bode van 6 augustus 1943
Executie
Op 29 juli 1943 wordt Latuperisa op de Leusderheide gefusilleerd samen met 16 andere OD’ers, waaronder Schimmelpenninck. Na de oorlog worden de massagraven op de Leusderheide opgegraven om de slachtoffers te identificeren. De rechercheurs van de Politieke Recherche Afdeling van Utrecht onder leiding van Gerrit Kleinveld beginnen op 22 juni 1945 met het onderzoeken van de stoffelijk overschotten. Slachtoffer nummer 206 wordt uiteindelijk door de weduwe Louise Fernande Latuperisa-Hoeke geïdentificeerd. Op 21 november 1945 wordt Latuperisa herbegraven op de Begraafplaats Rusthof in Amersfoort.
Graf Eddy LatuperisaOorlogsgravenstichting
Dankbetuiging n.a.v. herbegrafenis van LatuperisaDelpher | De nieuw Nederlander | 24 november 1945
Bronvermelding
- Herman Keppy, Zijn jullie kerels of lafaards. De Indische en Indonesische strijd tegen de nazi’s 1940-45 (Den Haag: Uitgeverij West. 2019).
