"Voor hem was het onmogelijk om niets te doen". Verzetsman en jazzmuzikant Boy Edgar

Verliefd op de jazz

George Willem Fred (Boy) Edgar werd in 1915 geboren in Amsterdam in een welvarend gezin. Hij was de zoon van de Armeense Alexander George Edgar, koopman in Indische producten, en de Indische Georgine Adeline Marie Reisner. Na de beurskrach van 1929 ging zijn vader failliet en stierf kort daarna, waardoor Edgar en zijn moeder in armoede achterbleven. Toen hij 15 was, kocht Edgar zijn eerste plaat, Duke Ellington's Mood Indigo, en werd verliefd op de jazz. Het was een liefde ertoe zou leiden dat hij jazzmuzikant en bandleider werd.

Rond de late jaren '30 was jazz de populairste muziekstroom onder progressieve jongeren. Amsterdam had een bloeiende jazz scene. Amerikaanse muzikanten zoals Freddy Johnson en Coleman Hawkins speelden er regelmatig in de clubs. Ook Surinaamse mannen die in de jaren '30 naar Nederland kwamen vonden werk in de scene, als barman, uitsmijter, of als muzikant zoals Teddy Cotton en Kid Dynamite. Edgar sloot zich aan bij het Haagse jazz ensemble The Moochers en kwam in zijn vrije tijd vaak in de jazzclubs. Ook speelde hij met Johnson en Hawkins.

De bezetting

In de eerste periode na mei 1940 veranderde er voor Edgar nog niet zoveel. Hij was bezig met zijn medische studie en speelde daarnaast in de jazzclubs. Maar vanaf 1941 begon dat te veranderen. Joodse musici mochten niet meer in het openbaar optreden; er kwam een dansverbod; en na Pearl Harbor kwam er een verbod op Amerikaanse muziek. In het najaar van 1942 kwam er een volledig verbod op jazz.

Er was echter een uitzondering: de Rotterdamse wijk Katendrecht. De uitgaanswijk voor zeelieden was met haar prostituees namelijk verboden terrein voor de Duitse Wehrmacht. De bezetter was bang voor rasvermenging en geslachtsziektes. Dit maakte Katendrecht tot een soort vrijstaat, waar nog volop jazz werd gespeeld door Freddy Johnson, Kid Dynamite, Teddy Cotton en Boy Edgar. 

Overigens waren de Nazi's niet de eersten die jazz aan banden wilden leggen. De Amsterdamse politie had in 1937 al een rapport opgesteld waarin werd gepleit voor het ontslaan van zwarte muzikanten en werknemers uit de jazzclubs, om 'het maatschappelijk gevaar' dat zij zouden vormden voor 'blanke meisjes'. 

In verzet

De anti-Joodse maatregelen beïnvloeden ook het persoonlijke leven van Edgar. Hij werd verliefd op een Joods meisje, Mimosa (Mia) Frenk. Boy en Mia trouwden op 30 september 1942. In 1943 studeerde Edgar af als arts. In die hoedanigheid was hij, net als veel andere artsen en verplegers, betrokken bij het verzet. In mei 1942 had de bezetter alle medici opgeroepen om lid te worden van de Artsenkamer, in de hoop om daarmee controle te kunnen uitoefenen. Van de zevenduizend in Nederland werkzame artsen meldden zich echter maar een paar. De meesten vonden de nieuwe organisatie in strijd met de eed van Hippocrates en besloten tot verzet. 

Zo ook Edgar. Samen met Mia zette hij zich in om Joodse kinderen van deportatie te redden. Als arts was het voor hem mogelijk om na de avondklok naar buiten te gaan. Zo kon hij zonder grote verdenkingen de straat op om onderduikplekken te regelen voor de kinderen.

Een jonge Duitse vluchteling

Edgar sprak ook na de oorlog eigenlijk nooit over zijn verzetswerk. Veel van wat we weten is afkomstig van Marion Cassirer (geboren Kaufman), die als kind werd gered door de Edgars. Toen Marion en haar moeder Lina vanuit Duitsland naar Nederland vluchtten, werden ze door het Nederlandse verzet gescheiden en in onderduik gezet. Lina dook onder op een boerderij, en Marion werd bij Boy en Mia Edgar ondergebracht. In haar holocaust testomonies, in 1995 en 2010 gefilmd door de Vancouver Holocaust Education Centre in British Columbia, Canada, was het idee dat zij met haar zwarte haar kon doorgaan voor een dochter van Edgar. Maar later in haar getuigenis vertelt ze hoe Mia haar regelmatig meenam om haar haar blond te verven. Waarom Marion's haar blond moest worden geverfd terwijl dat van Boy Edgar zwart was, blijft onduidelijk. Een ander verrassend element in haar getuigenis is dat Marion Mia beschrijft als niet-Joods. Het lijkt erop dat Marion na al die jaren nooit te weten is gekomen dat Mia ook Joods was.

De Crèche aan de Plantage Middenlaan

Het was op weg naar één van Marion's haarverfafspraken dat Mia werd aangehouden door de politie en gevraagd werd wat ze deed met een Joods kind. De politie liet Mia gaan, maar Marion werd meegenomen naar de "Crèche" tegenover de Hollandsche Schouwburg, die tijdens het nazi-regime werd gebruikt als deportatiecentrum voor Joden. Joodse kinderen werden van hun ouders gescheiden en in de crèche vastgehouden in afwachting van hun deportatie. Marion werd zes weken in de crèche vastgehouden totdat de Edgars haar konden redden.

De details van deze redding blijven onduidelijk. In de biografie Boy Edgar: het dubbelleven van een alleskunner, geschreven door Marie-Claire Melzer en Marieke Klomp, wordt de redding van Marion in de grotere context van de reddingsoperatie van de Crèche geplaatst. Crèchedirecteur Henriëtte Pimentel en hoofd van de Hollandsche Schouwburg Walter Süskind organiseerden hier een van de grootste reddingsoperaties van de Tweede Wereldoorlog. Tussen de 600 en 1000 Joodse kinderen werden uit de Crèche gered. Cruciaal voor de reddingsoperatie was de tramlijn tussen de Schouwburg en de Crèche. Wanneer de tram vertraagde of stopte tussen de twee gebouwen, kon de Duitse soldaat die buiten stond de Crèche niet zien. Dat waren de momenten waarop verpleegsters kinderen uit de Crèche haalden en overhandigden aan leden van het verzet die om de hoek stonden te wachten. Volgens de biografie is Marion zo ook uit de Crèche naar Mia gesmokkeld. Mia bracht Marion vervolgens naar het Amstelstation, vanwaar Boy haar per trein naar een familie in Heumen bracht, een klein dorp in het oosten van Nederland. 

In haar Holocaust testimony schrijft Marion haar redding grotendeels toe aan de medewerking van een christelijke Duitse soldaat, die van het verzet de opdracht kreeg om "de andere kant op te kijken" zodat Marion naar Mia en Boy toe kon gaan. Ook zijn er enkele artikelen die beweren dat Boy een Duitse soldaat heeft omgekocht, maar de bronnen blijven onduidelijk. Of het nu de tram was of de omgekochte soldaat, feit blijft dat de redding succesvol was en Marion de Holocaust overleefde.

Een leven in beeld

In 1973 wijdde het tv-programma Leven In Beeld met Sonja Barend een uitzending aan Edgar en zijn muzikale prestaties. Als verrassing waren Marion en haar moeder Lina overgekomen om hun verhaal te vertellen. Zo leerde Nederland voor het eerst over zijn verzetsverleden. Boy Edgar redde minstens vijf Joodse kinderen tijdens de Holocaust. In 2017 werd hij postuum erkend als Rechtvaardige onder de Volkeren door Yad Vashem, het World Holocaust Remembrance Centre in Jeruzalem. Boy Edgar zelf sprak nooit over zijn reddingswerk. Mensen die hem kenden waren het erover eens dat hij de Yad Vashem erkenning waarschijnlijk geweigerd zou hebben. "Boy was een humanist. Voor hem was het onmogelijk om niets te doen."