Gearresteerd zonder ster

Door: Marleen van den Berg

OORLOGSLEVENS | Rotterdamse arrestanten

Mijn onderzoek richt zich op de vervolging en het rechtsherstel van Joden in Rotterdam tijdens en direct na de Tweede Wereldoorlog. Zowel in de lokale als de nationale geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging zijn de Rotterdamse Joden nagenoeg buiten beeld gebleven. Toch telde Rotterdam aan het begin van de oorlog op Amsterdam en Den Haag na, de grootste Joodse gemeenschap van Nederland. Van de ongeveer 13.000 Joden die in mei 1940 in de Maasstad woonden, waren er na de oorlog nog vermoedelijk zo’n 4.700 in leven. Met mijn onderzoek wil ik de ervaringen van de Rotterdamse Joden tijdens de bezettingsjaren en direct daarna in beeld brengen. Daarnaast wil ik nagaan welke invloed lokale omstandigheden hadden op de nationale processen van vervolging en rechtsherstel. De nu digitaal doorzoekbare arrestantenkaarten en het in context plaatsen van deze kaarten op de website ‘Oorlogslevens’ bieden mijn onderzoek nieuwe mogelijkheden.

Nieuwe vragen door digitaal doorzoekbaar archief

Het maakt het bijvoorbeeld mogelijk om na te gaan welke Joden gearresteerd werden, door wie zij gearresteerd werden en waarom. In het geval van Rotterdam kan dit hele interessante informatie opleveren. Wie werden gearresteerd? Waren dit voornamelijk Rotterdamse Joden? Of waren het Joden van elders die in het verwoeste, en met een enorm huizentekort kampende, Rotterdam toch een onderduikplek hadden weten te krijgen? Waren het Rotterdammers die aan het begin van de oorlog door het bombardement hun huis verloren hadden, zich elders gevestigd hadden, maar met de toenemende dreiging een beroep op hun oude netwerk deden?

Informatie over de Rotterdamse politie tijdens de Tweede Wereldoorlog

De vraag door wie zij gearresteerd werden kan interessante informatie opleveren over bijvoorbeeld de activiteit van Groep X – ookwel Groep 10 – het onderdeel van de Rotterdamse politie dat zich bezighield met de opsporen van ondergedoken Joden en actief toezicht hield op de naleving van de anti-joodse maatregelen. Onderzoek doen naar wie er gearresteerd werden, kan bovendien inzicht opleveren in mogelijke persoonlijke relaties tussen agent en gearresteerden. Kwamen zij bijvoorbeeld uit dezelfde buurt? En wat betekent dit dan precies?   

De laatste vraag, naar de reden van arrestatie, kan een nieuw beeld opleveren over de Joden als vervolgde groep. Hoewel de representatie van ‘de Joden’ als ‘passieve slachtoffers’, als ‘schapen ter slachting’ al langer achterhaald is, kunnen we aan de hand van de arrestantenkaarten zien in hoeverre en op welke manieren mensen zich verzetten tegen de anti-joodse maatregelen. In hoeverre durfden ze deze te ontduiken, of zagen ze zich genoodzaakt om deze te ontduiken? Bijvoorbeeld omdat ze zich door het verlies van hun banen gedwongen zagen op de zwarte markt te handelen. Op welke manieren probeerden zij aan deportatie te onderkomen, bijvoorbeeld door onderduik of door het vervalsen van een persoonsbewijs? Dit laatste gold bijvoorbeeld voor Rachel van Hasselt. Op 22 december 1942 had zij zich vanuit haar onderduikplek met een vals persoonsbewijs op straat gewaagd om een niet-joods familielid te bezoeken. Op de terugweg werd zij door een lid van Groep X opgepakt. De volgende dag werd ze overgedragen aan de Sicherheitspolizei. Op 19 januari 1943 werd ze ingeschreven in Westerbork. Een week later was ze in Auschwitz vermoord.

Arrestatie als onderdeel van een leven in oorlogstijd

Veel Rotterdamse Joden zouden dezelfde weg gaan. Maar werden er ook Joden weer vrijgelaten? Werden er Joden naar andere kampen dan Westerbork gestuurd en gebeurde dat in specifieke perioden? Zijn daar redenen voor te achterhalen? De contextualisering van de informatie van de arrestantenkaarten op de website ‘Oorlogslevens’ maakt het mogelijk om na te gaan wat er verder met de ‘arrestanten’ gebeurde. Hoevelen van hen overleefden uiteindelijk de oorlog? Wat is er nog meer bekend over deze personen?

De arrestantenkaarten brachten mij ook op het spoor van een groep vervolgde Joden waar eigenlijk weinig over bekend is. Toen ik de dataset van de arrestantenkaarten koppelde aan de database die ikzelf aan het ontwikkelen ben, kwam ik erachter dat er regelmatig een Joods persoon gearresteerd werd die gemengd gehuwd was. Zij werden bijna allemaal doorgezonden naar de doorgangskampen Westerbork of Vught en uiteindelijk naar een concentratiekamp gedeporteerd. Een minderheid zou dit uiteindelijk overleven.

Nieuw perspectief op Jodenvervolging

Een van hen was de in Rotterdam geboren en getogen Albert Heijermans, vertegenwoordiger in olie en vetten. Op 30-jarige leeftijd trouwde hij met de niet-joodse Petronella Johanna van der Graaf. Samen kregen ze twee kinderen. Als vertegenwoordiger reisde Albert regelmatig naar Duitsland, ook nadat Adolf Hitler daar aan de macht gekomen was. Toen de nazi’s Nederland binnenvielen had Albert niet de mogelijkheid om naar het buitenland te vluchten. Hij werd actief in het verzet. In augustus 1942 werd hij in Breda opgeroepen, wellicht dat hij daar op dat moment woonde. Zijn oproepkaart werd echter niet opgehaald, want hij was met ‘onbekende bestemming uit Breda weg’. Albert weigerde om de Jodenster te dragen en had een vervalst persoonsbewijs zonder de ‘J’. Op 7 augustus 1943 werd hem dit fataal. Hij werd in Rotterdam gearresteerd door een lid van Groep X, wellicht iemand die hem kende?, en een maand later overgebracht naar Vught. Op 31 januari 1944 kwam hij om in Auschwitz. De digitaal doorzoekbare arrestantenkaarten brengen dus op deze manier een hele nieuwe groep in zicht, wat weer nieuwe perspectieven kan geven op de Jodenvervolging.

OORLOGSLEVENS | Albert Heijermans

Mogelijkheden van digitaal doorzoekbare arrestantenkaarten

De bovenstaande geschiedenissen en opgeworpen vragen zijn slechts enkele voorbeelden van de mogelijkheden die de gedigitaliseerde arrestantenkaarten mij bij mijn onderzoek naar de Jodenvervolging in Rotterdam bieden. De kaarten, waar ik nu dankzij het overtikken van wat er op de kaartjes staat doorheen kan ‘googelen’, stellen me in staat om andere vragen te stellen en te beantwoorden dan dat ik een voor een alle kaartjes in de kaartenbak langs zou moeten gaan. Informatie kan gefilterd worden, waardoor nieuwe patronen op gaan vallen, of een hele nieuwe groep zichtbaar wordt. Door de gecontextualiseerde informatie die de website ‘Oorlogslevens’ biedt is het daarnaast mogelijk om een arrestant verder te volgen.