Waalse Gemeente te Middelburg, 1618-2009

Inleiding Sinds zijn kroning in 1555 regeerde koning Filips II over de Nederlanden, waar op dat moment zowel protestanten als katholieken leefden. In de beginjaren richtte Filips II zich in het bijzonder op het koningschap van Spanje, een van zijn andere rijksdelen. Dit veranderde toen tijdens de Beeldenstorm in 1566 veel katholieke heiligdommen door protestanten werden vernield. Filips II, die toegewijd katholiek was, stuurde Spaanse troepen naar de Nederlanden om onder leiding van de Hertog van Alva de orde te herstellen. De protestanten werden voor de keus gesteld: zich bekeren tot het katholicisme of vertrekken. Velen kozen voor het laatste. Daarbij kwam een deel van de protestanten terecht op de Zeeuwse Eilanden. De gevluchte Franstalige Nederlanders, de Walen, sloten zich in het begin aan bij de nieuwe Nederlandstalige protestantse gemeenten, maar richtten, toen zij groter in getal werden, eigen Waalse gemeenten op. Nadat in 1572 Vlissingen en Veere al de zijde van Oranje hadden gekozen werd twee jaar later ook Middelburg veroverd op Filips II. Kort hierna richtte Louis d'Outreleau, als voormalig predikant van de Waalse troepen van Willem van Oranje in Vlissingen, de Waalse Hervormde Gemeente Middelburg op. In 1575 kreeg de deze gemeente de beschikking over de Bogardenkerk aan de Sint Pieterstraat, die de kloosterorde van de Bogarden bij de verovering was afgenomen. De Franstalige kerkdiensten van de Waalse Hervormde Gemeente Middelburg werden daar gedurende 365 jaar gehouden. Na het bombardement van Middelburg op 17 mei 1940, waarbij dit kerkgebouw volledig werd verwoest, betrok de Waalse gemeente samen met de Doopsgezinde gemeente een kerk aan de Lange Noordstraat. In 2006 is de Waalse gemeente verhuisd naar de Engelse Kerk aan de Simpelhuisstraat. De Waalse Hervormde Gemeente Middelburg is de oudste van de veertien Waalse gemeenten in Nederland. Zij komen sinds 1571 jaarlijks bijeen tijdens een landelijke vergadering (Réunion Wallonne). Jérémie de Pours, die tussen 1606 en 1608 predikant was bij de Waalse Gemeente Middelburg, beschreef in de inleiding van La divine melodie du sainct psalmiste (vgl. inv.nr 71) de geschiedenis van de Waalse Gemeente in het algemeen en die van Middelburg in het bijzonder, vanaf ongeveer 1570 tot 1644. In de loop der eeuwen kenden de Waalse gemeenten ook allerhande fondsen, waarvan het Armenfonds, het Scholierenfonds en het fonds voor de Waldenzen, een gemeenschap van Walen die in de tijd van Alva naar Italië waren gevlucht, de belangrijkste waren. In de eerste jaren bezochten vooral gevluchte Walen de kerkdiensten in de 'Franse kerk'. Gaandeweg ontwikkelde de Waalse gemeente zich tot een kerk van Franssprekenden. Naast de Walen waren dit in Middelburg gevestigde Franse kooplieden en Hugenoten, die waren gevlucht voor de vervolgingen die sinds de herroeping van het Edict van Nantes in 1685 door Lodewijk XIV weer plaatshadden in Frankrijk. Ook vele leden van de Nederlandstalige Middelburgse elite bezochten de kerkdiensten in deze kerk. Zo bevonden zich leden van de voorname families Snouck Hurgronje, Van Citters, Schorer en Van der Harst onder de kerkgangers (inv.nr 14). Leden van de stedelijke magistraat en verschillende gewestelijke bestuurscolleges, ook al waren ze geen lidmaat van de Waalse gemeente, mochten plaatsnemen in de aanwezige herenbanken. Bij de brand als gevolg van de beschietingen op Middelburg van 17 mei 1940 werd ook de Waalse kerk aan de Sint Pieterstraat verwoest. Het archief van de Waalse gemeente, dat in de kerk lag opgeslagen, ging daarbij volledig verloren. Bijzonder is dat er toch archiefstukken van vóór 1940 bewaard zijn gebleven, die zich ten tijde van het bombardement waarschijnlijk elders bevonden. Aan de hand van die stukken en het beschikbare drukwerk is de geschiedenis van de Waalse Hervormde Gemeente Middelburg en haar archief deels te reconstrueren. In 1977 schonk de gemeente al twee belangrijke drukwerken aan het toenmalige Rijksarchief in Zeeland. Het archief van de gemeente werd in 2004 overgedragen aan het Zeeuws Archief (Aanwinst 2004.70). Bij aankomst bevond het archief zich in ongeordende staat. Nader onderzoek wees uit dat de Waalse Hervormde Gemeente Middelburg als organisatie uit verschillende onderdelen bestond. Men onderscheidde de diaconie (Diaconie), de kerkenraad (Consistoire), de kerkvoogdij, de commissie verantwoordelijk voor de kerkdiensten (Culte) en de diverse fondsen. De wisselende samenstelling van de organisatie, de hiaten in en de wanorde van het archief, maakten het gecompliceerd een inventaris op te stellen die recht doet aan de oude orde van het archief. Uiteindelijk is de inventaris ingedeeld in drie delen. Het eerste deel betreft het archief van de kerkenraad en kerkvoogdij, inclusief de fondsen en de Culte. Het tweede deel wordt gevormd door het archief van de diaconie. Het derde en laatste deel bevat documentatie. Veel informatie die in het incomplete archief niet te achterhalen is, kan mogelijk elders worden gevonden. Daarom zijn er ook verwijzingen naar bronnen elders binnen het Zeeuws Archief aanwezig, in de inventaris opgenomen. Een interessante bron buiten het Zeeuws Archief is de Bibliothèque Wallonne, die deel uitmaakt van de collecties van de Universiteitsbibliotheek van Leiden. Van stukken jonger dan 50 jaar is de openbaarheid beperkt. Inzage van deze stukken is alleen mogelijk na voorafgaande schriftelijke toestemming van de gemeente. Bij verwijzing naar dit archief zou bij voorkeur de volgende bronvermelding gebruikt moeten worden: Zeeuws Archief (ZA), archief Waalse Gemeente Middelburg (WG Middelburg), inv.nr(s) ..., daarna verkort als: ZA, WG Middelburg, inv.nr(s) ... Literatuur J. Ab Utrecht Dresselhuis, De Waalsche gemeenten in Zeeland, voor en na de herroeping van het edict van Nantes. Eene bijdrage tot de geschiedenis van de Hervormde Kerk in de Nederlanden (Bergen op Zoom 1848) [ online versie ] H. van Empel, M. Pieters, Zeeland door de eeuwen heen (Middelburg 1935-1959) 583-585 H. Hardenberg, 'De Hugenoten in Zeeland. Conférence donnée à Middelbourg le 17 avril 1974, à l'occasion du 4e centenaire de l'Eglise Wallonne de Middelbourg', in: Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie 1975 ('s-Gravenhage, 1975) 61-80 R.F. le Gras, Hugenoten in Zeeland. Tentoonstelling in het Rijksarchief in Zeeland, St. Pieterstraat 38, Middelburg van 5 april t/m 31 augustus 1974 ([Middelburg] [1974]) [online in catalogus 202.61 ] Bijlage: Lijst van predikanten Voor de samenstelling is grotendeels gebruik gemaakt van: J. Ab Utrecht Dresselhuis, De Waalsche gemeenten in Zeeland, voor en na de herroeping van het edict van Nantes. Eene bijdrage tot de geschiedenis van de Hervormde Kerk in de Nederlanden (Bergen op Zoom 1848), pagina 117-118 [ online versie ] en het handschrift 'Naamlijst Waalse predikanten Middelburg 1681-1733 met enige biografische gegevens" aanwezig bij de Vrije Universiteit, Amsterdam, in fotokopie opgenomen in de Verzameling Genealogische Afschriften (GA), nr 269. In dit handschrift zijn de vermelde predikanten genummerd 7-28, welke nummering is gereconstrueerd naar de voorafgaande en latere (herkenbaar aan de nummers tussen vierkante haken). 1574: Louis d'Outreleau 1574: Gillis Massis Ab Utrecht Dresselhuis: "Geen ordinaire predikant geweest" 1574: Lievin Massis 1597: Daniel de Nielles 1606-1648: Jérémie de Pours (1582-1648) 1608: Jean Doucher 1612: Jean Taffin 1614-1617: Louis de Dieu (1590-1642) 1618: Jean Heinsius 1641: Jean le Long 1641: Buquet Alleen als zodanig vermeld in handschrift VU, niet in Ab Utrecht Dresselhuis. 1648: Alexander Morus 1652: Antoine Chardevenne 1656: Daniel Desmarets 1662-1664: Louis Wolzogen / Louis [de] Wolzogue [de Meningstorf] (1633-1690) Portret: BG 72/1 Henry du Moulin (1630-1679), 1664-1679 1664-1667: Vincent Minutoli (1639-1709) Jean de Labadie (1610-1674), 1666-1669 1669: Pierre Prevost 17 Pierre de Joncourt (....-1720), 1678-1698 1679: Corneille Duvelaar (1647-1714) NNBW 8, 447; Langeraad/Bie II, 664 1686: Abraham Signard Ab Utrecht Dresselhuis: "Geen ordinaire predikant geweest" 1686: Arnould de la Casa Mayor Ab Utrecht Dresselhuis: "Geen ordinaire predikant geweest" 1686: Jaques Sartou Ab Utrecht Dresselhuis: "Geen ordinaire predikant geweest" 1699: Pierre Trouillart 1699: Pierre Barthélemy 1705: Pierre Villaret 1714: Gabriel Ducasse 1719: Abraham Bilbaut 1723: Claude Scoffier 1730: Jaques Daniel Estor 1733: Jean Jaques Brutel de la Rivière 1746: Charles Deloo 1749: Pierre Frederic Chandon 1751-1794: Louis Appelius (1725-1797) Levensberichten van Zeeuwen, 12 1765: Leonard Humbert 1766: Daniel Chandon 1769: Jean David d'Estandeau 1776: Dideric Muntendam 1788: Louis Porte Josué Teissèdre l'Ange (1771-1853), 1794-1796 1794: Francois Daniel Louis du Voisin Jacques Brez (1771-1798), 1796-1798 1797: Jean Henri Pareau 1799-1819: Jean Gabriel Lafont (1757-1819) 1820-1822: Daniel Theodore Huet 1823: Jean Pierre Lafon 1824: Henri Edouard Brandt 1835-1840: Joost Adriaan van Hamel Josué Jean Philippe Valeton (1814-1906), 1840-1845 Portret: BG 72/2 Jean Henri Gerlach (1816-1899), 1847-1890 Portret: BG 72/3 Jan Jacob Lodewijk Luti (1831-1901), 1860-1883 Portret: BG 72/4 Elisée Charles le Cornu (1875-1966), 1906-1922 Robert Blommaert (1897-1965), 1926-1941 Portret: BG 72/5 Jacques Risseeuw (1916-1986) Portret: BG 72/6 Pierre Maurice André Berthoud (geb. 1923) Portret: BG 72/7 Charly Cabanis (1904-1977) Portret: BG 72/8 Rudolphe François le Gras (geb. 1913) Portret: BG 72/9 Alphonse Laureys (geb. 1940) Portret: BG 72/10 Jean Charles Élie Chardard (geb. 1940) Portret: BG 72/11 Roger Louis Dewandeler (geb. 1956) Portret: BG 72/12