Premiejagers en collaborateurs: de Colonne Henneicke

Profijt

Collaborateurs werken mee aan de jacht op Joodse mensen, verraden onderduikers en verzetsgroepen, worden lid van de NSB of sluiten zich vrijwillig aan bij de Duitse krijgsmacht. De motivaties om de bezetter te ondersteunen zijn divers. Sommige collaborateurs voelen zich verwant aan het gedachtegoed van het nationaalsocialisme. Anderen verlenen hulp aan de bezetter om er persoonlijk profijt uit te halen. Het opgeven van informatie aan de Duitsers wordt namelijk vaak financieel vergoed. Er worden bijvoorbeeld daders van verzetsacties met behulp van een beloning tussen de 500 en 1000 gulden gezocht. Daarnaast wordt gedreigd dat indien de schuldige(n) niet worden gevonden, onschuldige Nederlanders of zelfs de hele maatschappij door strafmaatregelen zullen worden bestraft. Er wordt dus een dubbele stimulans - beloning en straf - geboden om medeburgers te verraden.

Verzet

Het is een gunstige gelegenheid voor om aan veel geld te komen en creëert een sfeer van wantrouwen in de maatschappij. Tevens zit er kopgeld op vele verzetsdeelnemers. Bijvoorbeeld 1000 gulden voor iedereen die informatie verstrekt die leidt tot de arrestatie van Karel Meijer, een lid van de communistische verzetsgroep Nederlandse Volksmilitie (NVM). Hij wordt inderdaad verraden en op 14 juli 1943 op de Leusderheide gefusilleerd. Voor het opsporen van de dader van een dodelijke schietpartij op een lid van de Duitse Schutzgruppe, Theo Janssen, zijn zelfs 20000 gulden beloofd.

Premie op Joden

Om Joden op te sporen wordt er in het voorjaar van 1943 een premie van 7,50 gulden voor elke opgegeven Jood betaald. In de herfst 1944 loopt dit op naar 40 gulden. In vergelijking met andere beloningen is dit bedrag klein, maar het leidt toch tot de deportatie van vele ondergedoken Joodse mensen. Bovenop de andere anti-joodse maatregelen, die leiden tot de isolatie en beroving van Joodse mensen, zorgt deze premie ervoor dat onderduiken nog moeilijker en gevaarlijker wordt. In sommige gevallen worden onderduikers zelfs door de mensen bij wie ze onderduiken verraden.

Colonne Henneicke

Een van de meest beruchte “Jodenjagers” is Wim Henneicke. Hij leidt de Colonne Henneicke, een van de vier onderafdelingen van de Hausraterfassungsstelle waarvan Willem Briedé de chef is. De Hausraterfassungstelle is officieel verantwoordelijk voor het registreren, ophalen, en afvoeren van de inboedels van leeggekomen woningen van Joden. De huisraad, kleding en persoonlijke voorwerpen van Joodse mensen wordt nauwkeurig gedocumenteerd en meegenomen. De bezitters worden, als dit nog niet gebeurd is, gearresteerd en vervolgens gedeporteerd.

De taak van de Colonne Henneicke is recherche, het opsporen van goederen die van de Hausraterfassungsstelle nog in beslag genomen moeten worden. Henneicke heeft een groot netwerk van informanten. Door hen krijgt hij gegevens van niet geregistreerde goederen en waar hij deze kan vinden. Hij ontvangt zo ook informatie over ondergedoken Joden. Zijn Colonne bestaat uit 53 Nederlanders en een Duitser, en bijna allemaal zijn het leden van de NSB. Naast het opsporen van Joodse goederen sporen ze ook veel Joodse onderduikers op en vanaf maart 1943 wordt dit hun hoofdtaak.

Niet iedereen is het eens met de nieuwe taak maar bijna niemand durft zich er tegen uit te spreken. Ontslag nemen is moeilijk en Henneicke dreigt dat de medewerkers zelf in een kamp of de gevangenis terecht komen als zij de dienst willen verlaten of weigeren Joden op te pakken. Een van de medewerkers die weigert Joden aan te houden wordt rechtstreeks naar Duitsland gestuurd voor de Arbeitseinsatz. Het succes van de Colonne komt ook door de vrees van zijn medewerkers voor negatieve consequenties bij onvoldoende prestatie.

De Colonne Henneicke is echter niet de enige georganiseerde groep Jodenjagers van de Hausraterfassungstelle. Daarnaast zijn er nog Colonne Ragut, Colonne Stork en Colonne Harmans. Ook zij waren betrokken bij het opsporen en verraden van Joden.

Motivatie: antisemitisme, macht en hebzucht

De motivatie van de medewerkers van de Colonne Henneicke om hun Joodse medeburgers te verraden heeft zowel een ideologische als materiële achtergrond. Ze zijn bijna allemaal lid van de NSB en anti-semitisme speelt een grote rol. Een Colonne medewerker zou hebben gezegd “Ik zal die Joden hebben, met alle middelen. Ik haat de Joden en zal ze tot het laatste uitroeien”. Ook kunnen ze in deze positie macht uitoefenen. Daarnaast is de financiële beloning en de mogelijkheid tot persoonlijke verrijking door het meenemen van waardevolle spullen van belang.

De werkwijze van Colonne Henneicke

Er is een goed beeld te krijgen van de werkwijze van Colonne Henneicke omdat veel van de administratie bewaard is gebleven. In 1947 zijn talrijke documenten in dozen in de kelder van de Hoofdsynagoge aan de Tulpstraat 19 in Amsterdam gevonden. Het is echter onbekend hoe ze hier zijn beland. Onder andere zijn hier de betaalformulieren voor het inleveren van Joden, maar ook korte verslagen over de arrestaties aangetroffen. Deze verslagen geven weer wie gearresteerd wordt, waar, bij wie de persoon is ondergedoken en of de mensen die onderdak geven weten dat de onderduikers Joods zijn.

De medewerkers van Colonne Henneicke hebben verschillende manieren om hun slachtoffers op te sporen, hun grootste bron van informatie zijn tips vanuit de bevolking. Soms worden onderduikers door hun medeburgers verraden, zoals in de berichten is te lezen. Soms worden de onderduikers zelfs door de mensen verraden die hun onderdak gaven - uit vrees om ontdekt en ook bestraft te worden óf om een deel van de premie te ontvangen. 

Onderduikgevers

Wanneer de Colonne Henneicke ondergedoken Joden bij een niet-Joodse persoon in huis vindt, betekent dat ook voor de bewoners dat zij gearresteerd worden voor het helpen van onderduikers. Ze komen in kampen terecht of worden voor de Arbeitseinsatz naar Duitsland gestuurd, zoals Jan Overduijn, die eerst in Kamp Amersfoort gevangen zit en uiteindelijk voor de Arbeitseinsatz naar Kassel, Duitsland moet. Daar wordt hij tot 31 maart 1945 bij de vliegtuig-, trein- en wapenfabriek Firma Henschel & Sohn tewerkgesteld.

Jan Overduijn wordt ook in een artikel van het Dagblad voor Noordholland, van 30 maart 1943, genoemd omdat hij voor het verborgen houden van Joden naar een concentratiekamp is overgebracht. Het risico voor hulp bieden aan Joden was dus bekend.

Uitweg

De enige uitweg voor onderduikgevers is de Colonne medewerkers te overtuigen dat ze niet wisten dat de onderduikers Joden waren. Als dit niet lukt blijft alleen verraad over als uitweg: voor het doorgeven van andere onderduikadressen worden ze niet gearresteerd. Daarnaast mishandelen Colonne-medewerkers opgepakte mensen om de verblijfplaats van ondergedoken familieleden of bekenden te achterhalen. Ook patrouilleren ze de straten op zoek naar mensen met een Joods uiterlijk. Dit wordt in het verslag door de Colonne-medewerkers als volgt beschreven:

“Amsterdam, 2 augustus 1943. Bericht: In het kader van de individuele actie tegen niet-geblokkeerde Joden werd de Joodse vrouw Debora Voet, geb. Waterman, geboren op 4 september 1892 in Amsterdam, laatst woonachtig op Hofmeijerstraat 42/2, aangetroffen. De reden hiervoor was dat de genoemde Jodin niet in het bezit was van een persoonsbewijs en zonder de Davidster rondliep. Ze viel ons aan, en een van ons heeft haar daarbij licht verwond. De Jodin is naar de Joodsche Schouwburg gebracht."

Debora Voet is op 27 augustus 1943 in Auschwitz vermoord.

Arresteren of ophalen

De medewerkers van de Colonne hebben geen arrestatiebevoegdheid, daarom nemen ze aan het begin vaak politieagenten mee die deze bevoegdheid wel hebben, of ze bellen de politie op om de onderduikers te arresteren. Maar al snel handelen zij op eigen houtje. De medewerkers van de Colonne zeggen dat ze voor de SD werken, in het klimaat van angst wordt deze verklaring meestal niet in twijfel getrokken door de slachtoffers. De medewerkers van de Colonne Henneicke dragen soms zelfs wapens bij zich, terwijl zij als werknemers van de Hausraterfassungsstelle hiervoor geen bevoegdheid hebben. Ook dit wordt niet streng gecontroleerd. Echter spreken zij niet van ‘arresteren’ maar van ‘ophalen’, ‘voor verhoor voorgeleiden’ of ‘naar de Hollandse Schouwburg begeleiden’. Zelfs ouderen en invaliden worden 'opgehaald' - hiervoor regelt de Colonne Henneicke ambulances.

Deze werkwijze zorgt ervoor dat de groep veel Joodse onderduikers 'ophaalt'. Er worden in de periode van maart tot oktober 1943 naar schatting tussen de 8.000 en 9.000 Joden door de groep opgepakt. Vanuit de bewaard gebleven administratie kunnen 7557 slachtoffers met zekerheid geïdentificeerd worden, maar hierin ontbreekt een maand. Ad van Liempt komt daardoor tot de totale schatting van 8000-9000 slachtoffers.

Betaalformulier

Voor het inleveren van Joden krijgen de medewerkers van Colonne Henneicke geld en dus ook een betaalformulier, of kwitantie. Voor elke ingeleverde Jood was er een vergoeding van 7,50 gulden.

Het bovenstaande betaalformulier is duidelijk toe te wijzen aan de Colonne Henneicke. Het document is gedateerd op 6 april 1943 en vermeldt dat een dag eerder vijf Joodse mensen zijn opgegeven door de Colonne Henneicke. Het gaat om Maurits Trompetter en zijn vrouw Marianna Trompetter-Flesseman, Salomon Krant en zijn vrouw Marianne Krant-Tukkie en Sophia Elte. Het document is getekend door SS-Hauptsturmführer Ferdinand aus der Fünten.
De laatste zin op het document is bijzonder morbide: “Dit bedrag is als voorfinanciering uit Jodenvermogen vergoed.” De premies, en de deportaties als geheel, worden uit het afgepakte vermogen van de Joodse bevolking betaald en mogen de rest van de bevolking geen geld kosten. 

De personen van het bovenstaande betaalformulier zullen nooit terugkeren. Salomon Krant en Marianne Krant-Tukkie worden op 13 april 1943 vanuit Westerbork naar Sobibor getransporteerd en daar op 16 april 1943 vermoord. Sophia Elte verblijft tot 31 augustus 1943 in Westerbork en komt op 3 september 1943 in Auschwitz terecht. Dezelfde dag wordt zij in de gaskamer vermoord. Het echtpaar Trompetter zit nog tot 25 februari 1944 in Westerbork gevangen. Zij worden naar Theresienstadt gedeporteerd en uiteindelijk in Auschwitz op 25 oktober 1944 vermoord. De Colonne Henneicke is dus medeverantwoordelijk voor de dood van deze mensen en wordt hiervoor met 37,50 gulden vergoed. 

Het einde van de Colonne Henneicke

De werkzaamheden van de Colonne eindigen op 1 oktober 1943 nadat Amsterdam op 29 september 1943 'Judenrein' wordt verklaard. Dit volgt na de laatste grote razzia, waarbij 5.000 personen, inclusief het bestuur en de medewerkers van de Joodsche Raad, opgepakt worden. Via het Amstelstation worden zij naar kamp Westerbork getransporteerd. Er is dus minder behoefte aan Jodenjagers, maar dit is niet de enige reden. Er zijn ook klachten over malversaties en corruptie en achttien leden worden ontslagen. Een medewerker van de Colonne wordt in september 1943 ter dood veroordeeld voor meerdere verkrachtingen, van onder andere Joodse vrouwen die hij oppakte. Tevens voor het toe eigenen van Joods bezit dat hij voor de Hausraterfassungstelle in beslag had genomen. De doodstraf wordt later omgezet in een concentratiekamp straf. 

Sommige medewerkers van de voormalige Colonne Henneicke gaan als Jodenjagers bij de politie werken en zetten hun werk voort. Anderen vinden werk bij NSB organisaties en een paar gaan naar Duitsland om daar te werken. Vooral na de Dolle Dinsdag kiezen veel voormalige Colonne-medewerkers voor de laatste optie.

Henneicke en het verzet

Wim Henneicke probeert een andere weg in te slaan: nog op de avond van Dolle Dinsdag meldt hij zich bij dr. Arie den Hollander, die contact heeft met het verzet. Hij geeft aan voor het verzet te willen werken. Om dit te bewijzen verstrekt hij belastende informatie over sommige medewerkers en informanten van zijn Colonne. Zo omschrijft hij, volgens het verslag dat Den Hollander later van het gesprek maakte, Briedé als een “gevaarlijk man. Schatrijk geworden”, en zegt dat Andries Riphagen “zeer rijk is geworden door aanbrengdiensten voor de S.D.” Verder geeft hij een politie luitenant aan voor het bezit van diamanten uit Joods eigendom en geeft informatie over een lid van de verzetsgroep Vrij Nederland door, die blijkbaar 78 verzetslieden heeft verraden. Een vrouw verhuurde volgens Henneicke kamers “aan onderduikende Joden, vroeg hun 100 á 200 gulden ‘voor de eerste maand’ en liet ze daarna weghalen.” 

In hoeverre zijn samenwerking met het verzet doorging en hoe het eruit zag is niet zeker. Sommige verzetslieden beschouwden hem als een bruikbare bron, andere als een gevaarlijke infiltrant. Uiteindelijk overwint het wantrouwen. Henneicke wordt op 8 december 1944 door een onbekend lid van de Amsterdamse KP bij het verlaten van zijn huis met vijf kogels geliquideerd. Hierover bericht de verzetskrant “Vrijheid: bulletin voor Amsterdam en omgeving” op 27 december 1944.

Dat het verzet zijn medewerking toch op een of andere manier op prijs stelde blijkt uit het feit dat zijn weduwe, Maria Cornelia Henneicke-Trilling, na de oorlog tweehonderd gulden per maand ontvangt van het voormalige verzet.

Na de oorlog: bijzondere rechtspleging

De vondst van documenten in de kelder van de Hoofdsynagoge aan de Tulpstraat 19 in Amsterdam is van groot belang voor de Bijzondere Rechtspleging die na de oorlog voor collaborateurs wordt toegepast. Terwijl de voormalige medewerkers tijdens hun tribunaal beweren dat zij niet wisten wat met de Joodse mensen die zij opsporen later gebeurde, worden de meesten van hen berecht. Van de 54 leden van Colonne Henneicke zijn er 3 al overleden voordat zij berecht kunnen worden. Een van hen is Wim Henneicke zelf. 

Ook Willem Ragut, de leider van Colonne Ragut, wordt nooit berecht. Hij wordt op 21 juni  1944 door verzetslieden Hannie Schaft en Jan Bonekamp vermoord door meerdere schoten. Hij was als medewerker van de Sicherheitsdienst verantwoordelijk voor de arrestatie van meerdere verzetsmensen. Zes, onder wie  Willem Briedé en Andries Riphagen, ontkomen aan hun berechting omdat zij het land verlaten. Sommige van hen worden ter dood veroordeeld maar nooit naar Nederland uitgeleverd omdat de Nederlandse autoriteiten er niet om vragen of omdat niet bekend is waar ze zijn. De leiders en hoofdverantwoordelijken Henneicke, Ragut en Briedé maken de bijzondere rechtspleging nooit mee. 

In de gevallen van medewerkers die wel berecht worden, luidt het vonnis van het Bijzonder Gerechtshof: “Schuldig bevonden aan hulp verlenen aan de vijand, mensen blootstellen aan opsporing, vervolging, vrijheidsberoving, hetgeen de vermissing waaruit redelijkerwijs de dood is af te leiden, ten gevolge heeft gehad.” Meestal wordt dit met de dood bestraft, tenzij er door het redden van personen een mildere straf wordt toegekend. Uiteindelijk krijgen 25 medewerkers van de Colonne Henneicke de doodstraf opgelegd, vijf krijgen levenslange gevangenisstraf, zeventien een kortere gevangenisstraf, tussen de een en twintig jaar, gemiddeld 10 jaar. Zeven krijgen geen straf, onder andere diegene die al zijn overleden.

In hoger beroep verandert dit echter. De meeste straffen worden verlaagd. Negen doodstraffen worden omgezet tot levenslang en meerdere gevangenisstraffen worden ingekort. Zestien doodstraffen worden wel bevestigd, maar uiteindelijk worden er maar twee voltrokken. Aan de rest is gratie verleend of de straf kan niet worden uitgevoerd omdat de personen naar het buitenland gevlucht zijn. Rond 1960 zijn bijna alle voormalige Colonne Henneicke medewerkers weer vrij.