Engelandvaarders verdwijnen spoorloos in Nacht und Nebel
De twee vrienden Ernst Sillem en Jaap van Mesdag besluiten op 31 augustus 1942 de oversteek te wagen, ze proberen met een vouwkano Engeland te bereiken. Dit mislukt en de mannen wacht bijna drie jaar gevangenschap in vier nazi-kampen, waar de nazi's proberen ze te laten verdwijnen in Nacht und Nebel.
Janneke Jorna
Weg Hitler, de rover, de moordenaar
Ernst en Jaap kennen elkaar van Het Baarnsch Lyceum. In de avond van 23 januari 1941 sluipt Ernst het ouderlijk huis uit en gaat gewapend met een verfkwast, een leeg jampotje en een paar handschoenen op weg naar zijn schoolgebouw. Hij slaat een ruit in en haalt de gangmuren leeg. Als het jampotje met inkt gevuld is kan het echte werk beginnen. Ernst bekladt de muren van de school met dertien anti-Duitse leuzen. De Duitsers zijn woedend, ze zetten politiehonden in en verhoren zestig mensen. Ernst wordt niet ontdekt.
De trompet als redding
Deze symbolische daad van verzet vindt Ernst niet genoeg. Samen met zijn vriend Jaap besluit hij om zich in Engeland aan te sluiten bij de strijd tegen nazi-Duitsland. Ze vertrekken in de nacht van 31 augustus 1942 met een vouwkano vanuit het Zeeuwse Ouddorp. Maar de Engelandvaarders komen in slecht weer terecht. Door de hoge golven begint de kano water te maken. Jaap waagt het erop, hij pakt zijn trompet en blaast een SOS-signaal de nacht in. Een schip vangt het signaal op. Het blijkt de Duitse Kriegsmarine te zijn. De vouwkano en trompet verdwijnen in de golven, maar Ernst en Jaap zijn gered.
Thema
Engelandvaarders
Engelandvaarders waren Nederlanders die na de capitulatie van Nederland op 14 mei 1940 en uiterlijk op 6 juni 1944 (D-day), tegen de wil van de vijand, bezet Nederlands gebied of vijandig (bezet) gebied hebben verlaten met de bedoeling een persoonlijke bijdrage te leveren aan de geallieerde oorlogsvoering. Later werden ook diegenen die nooit in Engeland waren gearriveerd maar tijdens hun tocht werden gearresteerd, gevangen hadden gezeten tot de bevrijding en aantoonbaar de intentie hebben gehad om aan de strijd tegen de vijand deel te nemen, geschaard onder de Engelandvaarders.
Meer over Engelandvaarders
In gevangenschap
Ernst en Jaap worden in Rotterdam aan wal gezet en opgesloten in het politiebureau aan de Haagscheveer. De plek waar gearresteerde verzetsmensen worden vastgezet. Op 17 september 1942 worden ze naar Kamp Amersfoort getransporteerd. De mannen hebben het zwaar, de omstandigheden in het kamp zijn slecht. Voor hun Joodse mede-gevangenen zijn de omstandigheden nog veel slechter.
Arrestatiekaart politie Rotterdam van Ernst Sillem.Stadsarchief Rotterdam
Arrestatiekaart politie Rotterdam van Jaap van Mesdag. Stadsarchief Rotterdam
"Amersfoort was een rotkamp. Je moest verdomd hard werken, het was rotweer en je kreeg geen pest te eten."
Jaap van Mesdag
Teun de Knuppelaar
De Joodse gevangenen werken in het Jodenkommando. De voorman, Teun van Es of Teun de Knuppelaar, regeert met harde hand. De Joden moeten het zwaarste werk verrichten en worden regelmatig ernstig mishandeld. De mishandelingen gebeuren niet in opdracht van de Duitse leiding, maar op eigen initiatief.
Eén van de slachtoffers is de voormalige Amsterdamse wethouder Monne de Miranda. Wanneer hij op 23 oktober 1942 in het kamp aankomt belandt hij dezelfde dag nog in het kampziekenhuis. Als Monne op 2 november het kampziekenhuis verlaat, wordt hij direct weer mishandeld. In de nacht van 2 op 3 november 1942 overlijdt Monne aan de gevolgen van de dagenlange mishandelingen.
Mens
Teun van Es
Teun van Es (Den Haag, 13 oktober 1917- 2000) was een verzetsman en Kapo in Kamp Amersfoort. Hij was onderdeel van verzetsgroep de Geuzen en werd op 16 december 1940 gearresteerd. Hij werd veroordeeld, maar kreeg niet de doodstraf. Van Es moest naar Kamp Buchenwald, waar hij opgeleid werd als kapo en het aanbod kreeg om in die rol terug te keren naar Kamp Amersfoort. Hier was hij uiterst gewelddadig. Na de bevrijding werd hij opgepakt en veroordeeld tot 12 jaar gevangenisstraf. In 1955 kreeg hij gratie en kwam vrij. Bron: WO2 Biografieën Netwerk Oorlogsbronnen.
Meer over Teun van EsEen nieuwe trompet
Maar dan wordt Kamp Amersfoort tijdelijk ontruimd en komen Ernst en Jaap op 17 januari 1943 in Kamp Vught aan. Omdat ze hier als eerste gevangenen aankomen kunnen de mannen goede baantjes te bemachtigen. Dit maakt het kampleven iets makkelijker. In Kamp Vught ontvangt Jaap een bijzonder pakket van zijn familie: een nieuwe trompet.
De trompetkoffer van Jaap met daarop verzamelde etiketten van etenswaren van andere gevangenen die wel pakketen mogen ontvangen en plaatjes van vliegtuigonderdelen.Oorlogsbronnen.nl | Verzetsmuseum Amsterdam
De binnenkant van de trompetkoffer met trompet, in de voering de rode driehoek die Jaap als politieke gevangenen droeg.Oorlogsbronnen.nl | Verzetsmuseum Amsterdam
Op transport
Dan worden Ernst en Jaap opnieuw op transport gezet, dit keer naar Kamp Natzweiler. Hier zijn ze volledig afgesloten van de buitenwereld. De zogenaamde Nacht und Nebel gevangenen mogen geen pakketen ontvangen of brieven schrijven. Wel lukt het Jaap om zijn trompet bij zich te houden, in Natzweiler speelt hij in het kamporkest.
Thema
Nacht und Nebel
Nacht und Nebel is de naam van de strafprocedure, die in december 1941 door de 'Chef des Oberkommando der Wehrmacht' veldmaarschalk Wilhelm Keitel werd ingesteld, waarmee verzetsmensen bestraft werden. Familieleden wisten niet waar de gevangenen verbleven, er mochten geen brieven geschreven of ontvangen worden en bij overlijden werd de familie niet op de hoogte gesteld. De gevangen waren dus spoorloos verdwenen, in Nacht und Nebel opgegaan. De gevangenen werden opgesloten in de concentratiekampen Natzweiler-Struthof in de Elzas en Gross-Rosen in Polen in Silezië.
Meer over Nacht und NebelInterview met Jaap van Mesdag. Verzetsmuseum Amsterdam
"Ja , je bent nu 15 of 20 kilo kwijt (sommigen nog veel meer). Dat was 20 tot 30 procent van mijn normale gewicht, maar, zo dacht ik, dat betekent ook dat je minder voeding nodig hebt om je lichaam in stand te houden. Een goede redenatie, zo achteraf, maar het maakte de honger er niet minder om."
Jaap van MesdagOver Kamp Natzweiler.
Bevrijd in Dachau
Op 5 september 1944, met de oprukkende geallieerden in Frankrijk, worden Ernst en Jaap weer getransporteerd. Dit keer naar Kamp Dachau, dat aan het einde van de Tweede Wereldoorlog dienst doet als een vergaarbak voor gevangenen van geëvacueerde kampen. Het kamp raakt al snel enorm overbevolkt. Er breekt tyfus uit en er sterven dagelijks veel gevangenen.
Op 29 april verschijnt het Amerikaanse leger bij Kamp Dachau en treft hier zo'n 30.000 gevangenen aan. Velen zijn er slecht aan toe en sterven na de bevrijding alsnog. Maar Ernst en Jaap overleven Kamp Dachau, samen met nog 650 andere Nederlanders. Repatriëring naar Nederland laat op zich wachten en achttien Nederlanders, onder wie Jaap, besluiten het er zelf op te wagen. Met een oude bus trekken ze dwars door het verwoeste Duitsland terug naar Nederland. Ernst wacht langer en vertrekt op 27 mei met een colonne onder leiding van reservekapitein S.J. Pieké.
Kamp
Dachau
Dachau was een concentratiekamp van de SS, gelegen bij de Zuid-Duitse stad Dachau. Het was in gebruik van 22 maart 1933 tot aan de bevrijding door Amerikaanse troepen op 29 april 1945. In Dachau hebben circa 200.000 personen van vele nationaliteiten gevangen gezeten, waaronder politieke gevangenen, verzetsmensen, Joden, Sinti en Roma, homoseksuelen en misdadigers. Tussen januari 1940 en mei 1945 zijn er tenminste 28.000 gevangenen om het leven gekomen in Dachau en de buitenkampen. Er hebben 1935 Nederlandse mannen en 200 Nederlandse vrouwen in Dachau gevangengezeten.
Meer over DachauInterview met Ernst Sillem. Verzetsmuseum Amsterdam
Een tweede poging
De lange weg naar huis na de mislukte tocht met de vouwkano brengt Ernst en Jaap in vier nazi-kampen en duurt bijna drie jaar. In 1995 proberen de mannen het nog eens, ze vertrekken in een kano vanuit Stellendam. Opnieuw maakt de kano water en lijkt de tocht te mislukken. Maar dit keer zijn Ernst en Jaap vergezeld door volgboten en kunnen ze overstappen. De mannen weten Harwich veilig te bereiken.
De reis die Ernst en Jaap maakten tijdens de Tweede Wereldoorlog.
